Het bombardement op Rotterdam

Diet (Kloos-)Barendregt wordt op 9 mei 1924 in Dordrecht geboren in een sociaal geëngageerd milieu. Haar ouders werken in het onderwijs en zijn daarnaast actief in de armenzorg. Als meisje is ze samen met haar vader op 14 mei 1940 getuige van het bombardement op Rotterdam, waardoor haar leven verandert. Ze wil meewerken aan het verzet tegen de nazi’s, aan de bevrijding van Nederland. Op 16-jarige leeftijd wordt ze al actief in het verzet, nadat in februari 1941 de joden beroeps- en uitgaansverbod opgelegd krijgen en verplicht worden de Jodenster te dragen. Diet verspreidt illegale kranten. Op verzoek van joodse musici werkt ze samen met haar broer Wouter, die uitstekend piano speelt, mee aan illegale huisconcerten. Daar leren ze joods-Duitse vluchtelingen kennen. Als de deportaties beginnen, gaan ze op zoek naar onderduikadressen. Diet Kloos slaagt erin vijf joodse mensen (waaronder Mirjam Spalter, die vandaag de dag in Israël leeft) onder te brengen en van de noodzakelijke bonkaarten voor voedsel te voorzien. Mede daardoor weten deze mensen de oorlog te overleven.

In het verzet met Jan Kloos

In het verzet leert ze de student biologie Jan Kloos kennen, die leider is van een knokploeg. Samen met Jan voert ze spionageopdrachten uit. Terwijl ze als vrijend paartje in een bootje liggen of door de bossen wandelen, verkennen ze de posities van Duits afweergeschut, die vervolgens via radiocontact worden doorgegeven aan Londen. Op 22 november 1944 trouwen Jan en Diet, maar al spoedig, in de nacht van 8 op 9 december, wordt het echtpaar op verdenking van spionage door de Duitse Sicherheitsdienst gearresteerd en in de gevangenis van Dordrecht geïnterneerd. Twee dagen later worden ze naar de Utrechtse strafgevangenis overgebracht. Er volgen verhoren waarbij Jan in aanwezigheid van zijn vrouw wordt gemarteld. Voor de nazi's vormen de ornithologische aantekeningen van de bioloog Jan Kloos, die in een klein schrift onder meer de trek van verschillende vogelsoorten had vastgelegd, het onbetwistbare bewijs van spionage. Op grond daarvan wordt Jan Kloos op 30 januari 1945 op de Amsteldijk in Amsterdam doodgeschoten. Na de oorlog wordt zijn lichaam herbegraven op de erebegraafplaats in Overveen. (meer weten over de verzetsman Jan Kloos? Ga naar www.ru.nl/Jankloos)
Diet Kloos wordt na een gevangenschap van zeven weken op 25 januari 1945 door de Sicherheitsdienst uit de Deutsche Untersuchungs- und Strafgefängnis van Utrecht ontslagen. Ze pakt haar werk in het verzet direct weer op, houdt zich bezig met wapentransporten en met het verzorgen van de joodse onderduikers. Bij de bevrijding is ze pas 21 jaar, maar wel al weduwe en voor het leven getekend.

Liefdesbrieven van Paul Celan

Diet Kloos-Barendregt wil eigenlijk medicijnen studeren, maar omdat er voor vrouwen geen studiebeurzen zijn, kiest ze voor het conservatorium, waar ze na vijf jaar met lof afstudeert als oratoriumzangeres. Met haar mezzo-alt stem maakt ze snel furore, met name in beroemde muziekwerken als de Mattheüs Passie van Johann Sebastian Bach. Wanneer ze nog in opleiding is, viert ze samen met een vriendin in augustus 1949 een week vakantie in Parijs. Op een terrasje aan de oever van de Seine raakt ze in gesprek met een jongeman, die zich voorstelt als Paul Celan. Ze spreken Frans met elkaar, maar omdat Celan vertelt dat hij een Duitsalige jood is, zetten ze hun verdere gesprekken in het Duits voort. Diet Kloos vertelt over de gebeurtenissen in Nederland en ook Paul Celan doet zijn verhaal. Ze voelen zich verbonden en al snel slaat de vonk over. In de volgende dagen laat hij Diet de stad Parijs zien, en op zijn kamer leest hij haar de Todesfuge voor en schenkt haar het typscript.

Teruggekeerd in Nederland zet de liefdesrelatie zich voort in brieven en gedichten. Paul Celan schrijft over zijn eenzaamheid en over zijn zorgen over de toekomst: hij is stateloos, heeft geen opleiding, geen werk, geen familie, en het enige wat hem staande houdt zijn de gedichten, maar die zijn nog niet gepubliceerd. Hij droomt ervan dat hij ooit bekend zal worden als Duits dichter. Zijn verliefdheid spreekt uit de brieven, met verwijzingen naar de lange avonden en nachten in Parijs, en met twee voor Diet Kloos geschreven gedichten. In ‘Chanson einer Dame im Schatten’ (‘Lied van een dame in de schaduw’) wordt het verhaal verteld van een man ‘die geen namen noemt’ en die ‘met de tulpen wordt onthoofd’. Het lijken toespelingen te zijn op het lot van Jan Kloos. En in het gedicht ‘Rauchtopas’ (‘Rooktopaas’) wordt het beeld van een huwelijksbootje opgeroepen. De titel verwijst naar de edelsteen (rookkwarts) in de ring van Diet, die ze van Jan Kloos heeft gekregen. In de bijbehorende brief schrijft Celan: ‘Zou jij een gevonden regenboog willen hebben, zo groot als een ring?’ Diet Kloos is voor Paul Celan een zielsverwant, een persoon die hij kan vertrouwen omdat ze zijn traumatische ervaringen kan begrijpen. Celan schrijft dat hij naar Nederland wil komen, op bezoek bij Diet, maar hij krijgt daarvoor niet zomaar een reisvergunning en kan het ook niet betalen. Hoewel Diet ook veel voor hem voelt en zijn avances beantwoordt, is ze nog bezig met het verwerken van de gruwelijke moord op Jan Kloos.

Wanneer Diet Kloos in juli 1950 weer met Paul Celan in Parijs samen is, verloopt de relatie minder gemakkelijk. Paul is druk bezig met studeren en met bijbaantjes om geld te verdienen. Ze ontmoeten elkaar die week nog enkele keren, ook op de avond voor haar vertrek. Ze zijn dan in een groter gezelschap, en opeens is Paul Celan verdwenen. De brieven die Diet later vanuit Nederland stuurt, blijven onbeantwoord. Haar brieven worden later niet teruggevonden in de nalatenschap van Paul Celan. De 12 brieven en 3 gedichten van Paul Celan aan Diet Kloos zijn bewaard gebleven en gepubliceerd (zie: celan.nl/bibliografie).

Yad Vashem-onderscheiding

Diet Kloos maakt met haar bijzondere mezzo-alt-stem in de jaren 1950-1970 internationaal carrière als zangeres van klassieke muziek. Ze treedt ook op in Duitsland, Frankrijk en Italië, en wint diverse prijzen. Daarnaast is ze werkzaam als docente aan het conservatorium in Tilburg. Studenten als Hans Smout en Hanneke Moerdijk bewaren goede herinneringen aan haar, en wanneer ze aan haar student Wim Dirriwachter de Todesfuge uitleent, maakt deze er in 1973 een compositie bij.
Wanneer in 1988 in Nederland het boek ‘Paul Celan: Gedichten’ van Paul Sars verschijnt, neemt Diet Kloos contact op met Paul Sars en stelt hem de brieven van Celan ter beschikking voor wetenschappelijk onderzoek. Door de verhalen van Diet Kloos leert Paul Sars ook haar andere achtergrond kennen, haar relatie met Jan Kloos en haar oorlogsverleden. Hij doet onderzoek naar haar verzetswerk, organiseert samen met journaliste/schrijfster Pauline Broekema over Diet Kloos de expositie ‘Mijn stem overleefde’ (Nationaal Bevrijdingsmuseum 2011) en zoekt contact met de joodse organisatie Yad Vashem. Mede door getuigenissen van Mirjam Spalter, die als kind dankzij o.a. Diet Kloos de nazi-periode overleefde, wordt op 25 oktober 2017 aan Diet Kloos postuum de Yad-Vashem onderscheiding ‘voor de rechtvaardigen onder de volkeren’ toegekend, de hoogste onderscheiding die de staat Israël kent voor niet-joodse mensen. Naast een oorkonde en een grote penning bestaat het eerbetoon uit een vermelding van de naam van Diet Kloos-Barendregt op de Yad-Vashem gedenkmuur in Israël (zie: ru.nl/jankloos/nieuwsberichten).

Diet Kloos heeft dit allemaal niet meer mogen meemaken. Zij overleed na een jarenlang ziekbed op 3 april 2015, liefdevol verzorgd in een tehuis in Elden. Haar nalatenschap heeft ze al eerder overgedragen aan Paul Sars, die met een team van medewerkers en studenten onderzoek doet naar brieven, gedichten, dagboeken en foto’s, die op wens van Diet Kloos ook worden gebruikt voor educatieve doelen, in de hoop dat het ideaal van haar, Jan Kloos en Paul Celan wordt overgedragen aan jonge generaties: een antifascistisch en antiracistisch Europa. (Meer weten? Ga naar: dietkloos.nl)